هشتباغ دولتآباد، که به اختصار باغ دولتآباد نامیده میشود، در محله چهار منار شهر یزد قرار دارد و از مجموعههای مشهور دوره زندیه است. این باغ، در1160 هجری قمری بنا شده و نمونهای از باغهای بزرگ ایران است. باغ دولتآباد، که بادگیر مرتفع و زیبای آن، بلندترین بادگیر تا کنون شناختهشده است، به عنوان یک مکان دیدنی تاریخی بسیار مورد توجه قرار گرفته و در فهرست آثار ملی ایران و فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است.
تاریخچه باغ دولتآباد، به اواخر دوره افشاریه برمیگردد. این باغ بزرگ، یکی از بنیادها و آبادانیهای محمدتقی خان، سرسلسله خاندان خوانین یزد است که به «خان بزرگ» مشهور بود. او ابتدا قناتی به نام دولتآباد ایجاد کرد و سپس از آب آن، برای ساختن باغ استفاده نمود. این قنات، که از پنج رشته قنات تشکیل شده و از ارتفاعات مهریز سرچشمه میگیرد، قدمتی بیش از دویست سال دارد.
باغ دولتآباد، کارکردی سکونتگاهی- حکومتی داشته و به طور کلی از دو بخش اندرونی و بیرونی تشکیل شده است. در این نوع باغها، بخش درونی که قسمت سکونتگاهی و خصوصی باغ است را کاملا از سایر بخشها متمایز میکردند. این بخش، محل سکونت حاکم و خانوادهاش بوده و شامل ساختمان هشتی، حرمسرا، بهشت آیین، مطبخ، برج دیدبانی، آبانبار خصوصی و اصطبل تابستانه و زمستانه میشده است. بخش بیرونی باغ، که شامل سردر، تالار آیینه، عمارت تهرانی، دو بازارچه و آبانبار عمومی میشود، محل اقامت کاروانها و رسیدگی به امور حکومتی بوده است.
مساحت کل باغ دولتآباد، در حدود 40 هزار متر مربع، و شکل زمین آن مستطیلی است. درختکاری در دو طرف محور اصلی باغ، دید را به سمت عمارتهای اصلی متمرکز، و بر اتصال بصری بین دو عمارت تاکید میکند. معماری این باغ، متقارن بوده و در ساخت بناهای آن از سنگ مرمر مراغه استفاده شده است. آب در معماری باغ دولتآباد نقش بسیار مهمی دارد. در این معماری، آب بارها به درون زمین رفته و سپس از آن بیرون میآید و نمای بسیار زیبایی را به وجود میآورد.
یکی از مهم ترین قسمتهای باغ دولتآباد، ساختمان هشتی آن است. این بنا، به شکل هشتضلعی ساخته شده و شامل سه شاه نشین با درهای مشبک، بادگیر، هشتی و دو اتاق پستو میشود. در این ساختمان حوضهایی وجود دارد که وقتی باد با آب آنها تلفیق میشود، هوای خنکی را از زیر بادگیر به قسمت شاه نشین و تالارها منتقل میکند. به همین دلیل، این ساختمان را «عمارت تابستانی» هم مینامند.
باغ دولتآباد یزد، به دلیل اهمیت تاریخی و ارزش هنری آن، مقصد مناسبی برای بازدید است و گردشگران میتوانند شاهکارهای معماری و باغسازی ایرانی را در این باغ از نزدیک تماشا کنند و از آنها لذت ببرند. این باغ درکوچه فردوسی در خیابان شهید رجایی شهر یزد واقع گردیده است.