یکی از مکان های دیدنی در استان اردبیل، جمعه مسجد میباشد که در دوره فرمانروایی اشکانیان، بخشی از یک آتشکده بوده است. در این بنا چندین بخش از جمله حیاط، ایوان و طاقی باشکوه وجود داشت که در پی حمله مغولان به ایران، در سال ۶۲۰ هجری قمری نابود شد. ۳۰ سال بعد این مسجد باری دیگر بنا گردید که به مرور زمان بخش های بسیاری از جمله ساختمان اصلی آن، مجددا از بین رفت. قسمت هایی از مسجد که اکنون میتوان آن ها را مشاهده نمود شامل گنبدخانه و ایوان مسجد بزرگ است. قدمت این بنا به دوره سلجوقیان نسبت داده شده؛ اما میان نوع معماری این بنا با معماری دوره سلجوقی یک تفاوت مهم دیده میشود. این تفاوت مربوط به چهار ایوانی نبودن جمعه مسجد (علارغم اینکه سایر مساجد دوره سلجوقیان چهار ایوانی هستند) میباشد. آجر اصلیترین مصالحی است که در بنا نمودن این مسجد مورد استفاده قرار گرفت.
جمعه مسجد دارای سه بخش اصلی میباشد که پایه منارهای نخستین بخش آن است. پایه منارهای کمی از مسجد فاصله دارد و معماری آن مطابق با معماری دوره سلجوقیان میباشد. این بخش نیز به دو قسمت پایه مناره و بدنه استوانهای تقسیم میگردد. قسمت نخست بر اساس الگو هشت ضلعی بنا شده و قسمت دیگر دارای قطری به اندازه ۵ متر میباشد که بر روی بدنه آن میتوان یک کتیبه مشاهده نمود. کتیبه مذکور مربوط به سال ۸۷۸ هجری قمری است و به دستور اوزون حسن آق قویونلو بر روی بدنه مناره قرار گرفت. از آن جایی که هیچ هماهنگی میان این کتیبه و معماری مسجد وجود ندارد، مشخص میگردد آن را از جایی دیگر به این مکان منتقل کرده بودند. بخش دوم مسجد جمعه، تیرپوش است که ۹ ستون چوبی که خود بر روی پایه های سنگی نامنظم قرار دارند، آن را استوار نگه داشتهاند. ایوانی که در قسمت شمالی گنبدخانه وجود دارد، از سنت ایوان سازی مربوط به دوره ساسانیان پیروی کرده است. در زمان فرمانروایی قاجاریان این ایوان تغییراتی را متحمل شد و به یک بقعه و شبستان ساده که سقفی ساده تیرپوش دارد، تبدیل گردید. مسجد جمعه یک در ورودی از جنس چوب دارد که به صورت تکه کوب شده، با میخ های آهنی برجسته و نوشته های کنده کاری شده در قسمتی از آن به چشم میخورد. بخش سوم این مکان، مسجد قدیم میباشد که ۴ اتاق و گنبد را در خود جای داده است. تزیینات این بخش بسیار محدود میباشد و تنها تعدادی کاشی تزیینی در بخش هایی از جمله زیر گنبد آن دیده میشود.
این بنای تاریخی در روز ۲۸ خرداد ماه سال ۱۳۱۵ با شماره ثبت ۲۴۸ به فهرست آثار ملی ایران افزوده شد.
برای بازدید از جمعه مسجد به استان استان اردبیل، شهر اردبیل، محله پیر شمس الدین، بلوار مدنی مراجعه نمایید.